LỊCH SỬ HÌNH THÀNH TỈNH PHÚ YÊN

Không có bề dày lịch sử nghìn năm như Thăng Long – Hà Nội hay nhiều tỉnh, thành phố phía bắc Tổ quốc, song với tuổi đời gần 500 năm, Phú Yên đã chứng kiến sự thịnh, suy của nhiều triều đại phong kiến Việt Nam, gắn với quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc. Mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau lại ghi dấu những đổi thay to lớn của mảnh đất và con người nơi đây.

Phú Yên qua các thời kỳ lịch sử

Thời thuộc Tần:
Năm Đinh Hợi (năm 214 trước Công nguyên), dưới thời thuộc Tần, đất Bách Việt và Âu Lạc được chia làm 3 quận. Trong đó, Phú Yên thuộc quận Tượng Quận. Khi ấy, tại vùng đất này, dân cư thưa thớt, các bộ lạc quần cư ở ven biển, ven sông, chủ yếu sống bằng nghề chài lưới.

Thời thuộc Hán:
Năm Canh Ngọ (năm thứ 3 trước Công nguyên), dưới thời vua Hán Vũ Đế, đất Nam Việt đổi tên thành bộ Giao Chỉ, chia làm 7 quận. Trong đó có quận Nhật Nam gồm 5 huyện. Phú Yên khi ấy thuộc huyện Tượng Lâm nằm phía nam quận Nhật Nam.

Thời Hậu Lê:
Tháng sáu năm Tân Mão (năm 1471), vua Lê Thánh Tông tiến hành công cuộc khẩn hoang về phương nam cho quân vượt qua đèo Cù Mông đến Đèo Cả và khắc bia trên núi Đá Bia, xác định cương vực biên giới Đại Việt.

Thời chúa Nguyễn:
Năm Mậu Dần (năm 1578), theo lệnh chúa Nguyễn Hoàng, Lương Văn Chánh tiến hành công cuộc khẩn hoang về phương nam, thu nhận phần đất Phú Yên. Đến năm 1597, những lưu dân do Lương Văn Chánh chiêu mộ đã đến khẩn hoang lập nghiệp trên vùng đất Cù Mông, Bà Đài, Bà Diễn.

Năm 1611, vùng đất do Lương Văn Chánh khẩn hoang chính thức được đặt tên là Phú Yên. Danh xưng Phú Yên chính thức có từ đó với cấp hành chính là Phủ trong tổ chức chính quyền bấy giờ. Theo giáo sư Trần Văn Giàu, Phú Yên nghĩa là yên định – Phú cường, đó cũng là ước nguyện của tiền nhân khi đặt tên cho vùng đất này.

Sau khi Lương Văn Chánh mất, Nguyễn Hoàng cử Chủ sự Văn Phong vào trông coi vùng đất này. Năm 1692, Văn Phong làm phản, chúa Nguyễn sai Nguyễn Phúc Vinh vào đánh dẹp, rồi đổi thành dinh Trấn Biên, Nguyễn Phúc Vinh được cử làm Trấn thủ. 18 năm sau, Phú Yên được nâng lên cấp dinh – cấp hành chính địa phương cao nhất nước.

Năm 1744, Võ vương Nguyễn Phước Khoát chia cả cõi thành 12 dinh. Dinh Trấn Biên đổi thành dinh Phú Yên.

Thời nhà Nguyễn đến trước khi thực dân Pháp xâm lược:
Dưới triều Nguyễn, Phú Yên đã diễn ra nhiều thay đổi về hành chính. Trong giai đoạn 1799 – 1808, vùng đất này được gọi là dinh Phú Yên. Đến năm 1808, vua Gia Long đổi thành trấn Phú Yên. Đến năm 1831, vua Minh Mạng đổi thành phủ Tuy An thuộc trấn Bình Định. Một năm sau (năm 1832), vua Minh Mạng chia lại các đơn vị hành chính trong cả nước, phủ Tuy An được thăng thành tỉnh Phú Yên. Đến năm 1853, vua Tự Đức lại đổi tỉnh Phú Yên thành đạo Phú Yên. Hai mươi ba năm sau (năm 1876), vua Tự Đức lại nâng đạo Phú Yên thành tỉnh Phú Yên.

Thời thuộc Pháp (1885 – 1945):
Năm 1899, tỉnh lỵ Phú Yên chuyển về Sông Cầu. Trong giai đoạn này, tỉnh Phú Yên gồm 2 phủ và 2 huyện. Trong đó, 2 phủ là Tuy An và Tuy Hoà, 2 huyện là Đồng Xuân và Sơn Hoà. Phủ Tuy An gồm 5 tổng: An Sơn, An Hải, An Vinh, An Đức và An Phú. Phủ Tuy Hòa gồm 6 tổng: Hòa Đa, Hòa Bình, Hòa Mỹ, Hòa Lạc, Hòa Lộc và Hòa Tường. Huyện Đồng Xuân gồm 3 tổng: Xuân Đài, Xuân Bình và Xuân Phong. Huyện Sơn Hòa gồm 4 tổng: Sơn Lạc, Sơn Xuân, Sơn Tường và Sơn Bình.

Giai đoạn 1945 – 1975:
Giữa năm 1946, tỉnh Phú Yên thực hiện chủ trương của Uỷ ban hành chính Trung Bộ, chấn chỉnh lại các cấp hành chính, chuyển cấp thôn thành cấp xã (84 xã). Tháng 11-1946, tỉnh Phú Yên chia làm 6 chiến khu, giữa năm 1947, tỉnh Phú Yên thành lập cấp huyện thay cho chiến khu.

Năm 1954, sau khi Hiệp định Giơnevơ ký kết, Phú Yên thuộc vùng kiểm soát của nguỵ quyền Sài Gòn, bãi bỏ chế độ uỷ ban, thay thế bằng bộ máy hành chính quốc gia, đứng đầu là tỉnh trưởng, các tên huyện được đổi thành quận. Lúc này, Phú Yên có thêm quận Sông Cầu, quận Phú Đức, quận Sơn Hoà, quận Hiếu Xương. Tháng 9-1962, ba quận Phú Đức, Sơn Hoà, Đồng Xuân cắt về tỉnh Phú Bổn (một tỉnh ở vùng Cao Nguyên mới được thành lập).

Sau khi đất nước hoàn toàn thống nhất, ngày 3-11-1975, tỉnh Phú Yên sáp nhập với tỉnh Khánh Hoà thành tỉnh Phú Khánh.

Giai đoạn từ 1975 đến nay
Thực hiện Nghị quyết của Quốc hội khoá VII (kỳ họp thứ V) ngày 30-6-1989, tỉnh Phú Khánh tách thành tỉnh Phú Yên và tỉnh Khánh Hoà. Ngày 1-7-1989, tỉnh Phú Yên được tái lập. Qua những lần thay đổi địa giới hành chính và thiết lập các đơn vị hành chính mới, từ năm 2005, tỉnh Phú Yên có 8 huyện, 01 thành phố.

Lịch sử là dòng chảy bất tận, những tinh hoa của quá khứ còn lắng đọng cho hậu thế. Cùng với thời gian, Phú Yên hiển hiện là vùng đất có lịch sử khá lâu đời và ẩn chứa những nét văn hóa đa dạng, độc đáo. Đây sẽ là điểm tựa quan trọng để Phú Yên hôm nay tiếp nối những truyền thống hào hùng viết nên những thành công mới trong công cuộc phát triển kinh tế – xã hội thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa.